ekan? Bu moviy koʻzlarda donishmand-faylasuf xotirjamligi yangligʻ otashin azobni ham, gʻam-anduhni ham, osudalikni ham oʻqidim.

Birdan Trifden hikoyasini toʻxtatdi.
— Birodarlarim, sizlar, balki, meni ortiqcha ichib qoʻydi, deb oʻylayotgandirsizlar. Aslo. Bu kechlikdan keyin beshinchisi. Men mutlaqo hushyorman va tantanavor ruhdaman. Axir, hozir men bilan oʻtmishdagi baxtiyor yoshligim gaplashyapti. Ayni zamondagi «qariya Trifden» emas, yoshligim tasdiqlamoqdaki, bu koʻzlar bir paytlar men koʻrgan eng ajib koʻzlar edi: shunday xotirjam va shu bilan bir vaqtda ma’yus, dono va sinchkov, koʻhna va joʻshqin, mamnun va iltifotli. Yoʻq, doʻstlarim, ularni tasvirlagani soʻz topolmayman. Kelinglar, yaxshisi, u haqida gapirib bera qolay, oʻzlaring tushunib olaverasizlar…

Lyusi oʻrnidan qoʻzgʻalmay, qoʻl uzatdi. «Yot kishi, — dedi u, — siz uchun xursandman».

Qoʻpol shimoli-gʻarb lahjasini bilasizlarmi? Qay ahvolga tushganimni faraz qilaveringlar. Men oq tanli ayol kishini uchratdim, lekin uning lahjasi… Dunyoning narigi burchagida oq tanli ayolga duch kelish ajoyib, biroq, Xudo xayringni bergur, uning lahjasi koʻngilni gʻash qilar, quloqni buzuq ohangdek batang qilardi. Baribir ayol jozibali edi. Quloq soling, oʻzlaring amin boʻlasizlar.

U ishora bergandi shu zahotiyoq hamma chiqib ketishdi. Hindular unga qabila boshligʻiga boʻysunganday soʻzsiz bosh egishardi. U erkak hindularga men uchun chodir tikishni va itlarimga gʻamxoʻrlik qilishni buyurdi. Buyruq bajo keltirildi. Ular hatto mokasinimning bogʻichiga ham qoʻl tekkizishmadi. Ular bu ayolda Itoat Etish Kerak Boʻlgan sardorni koʻrishardi. Bu yerlardan ming mil narida yovvoyilar qabilasini oq tanli ayol boshqarmoqda, degan oʻydan larzaga keldim.

«Yot kishi, — dedi u, — oʻylashimcha, siz bu vodiyga qadami yetgan ilk oq tanlisiz. O’tiring, gurunglashamiz, keyin esa taomga. Qayoqqa yoʻl oldingiz?»

Yana uning talaffuzi gʻashimga tega boshladi. Bunga e’tibor qilmanglar. Ishontirib aytamanki, parquv adyolga choʻkib, bu dilbar ayolga quloq bergancha oʻzim ham buni oʻylamay qoʻydim.

Bu vodiyda bir haftacha boʻldim. U yoqlarda qolishni uning oʻzi taklif etdi. It, chana va haydovchilarni va’da qildi. Uning chodiri boshqalarnikidan alohida, daryoning yuqori qirgʻogʻida boʻlib, bir nechta hindu qizlar uning xizmatida edi. Biz u bilan suhbatlashardik, tinmay suhbatlashardik, bu to birinchi qor tushib, chana yurgizishga imkon boʻlmaguncha davom etdi. Lyusining aytishicha, u chegarada tugʻilgan ekan, qashshoq koʻchmanchilar oilasida. Bilasizlarmi, ularning hayoti qanaqa: mehnat, mehnat, boshi-keti koʻrinmaydigan qora mehnat…

«Men olamning goʻzalligini payqamasdim, — soʻz boshladi Lyusi. — Bunga vaqtim yoʻq edi. Bilardim, u yonimda, kulbamiz atrofida, ammo non pishirishim, supurib-sidirishim, har xil yumushlarni bajarishim kerak edi. Gohida oʻlgudek erkinlikni istardim, ayniqsa, bahorda, qushlar navosi aqldan ozdirayozganda. Yaylovlarda oyoqlarim shabnamdan ivimaguncha yugurgim, oʻrmonga kirib, uzoq-uzoqlarga ketgim, dovonga chiqib, u yerdan olislarga tikilgim kelardi. Daralarda, koʻllar boʻyida sangʻishni, qunduzlar, olachipor gulmohilar bilan doʻstlashishni, olmaxonlar, quyonlar, turli jonivorlar orqasidan pisib borib, ularni kuzatishni, sir-asrorlaridan voqif boʻlishni xohlardim. Menga shunday tuyulardiki, garchi vaqtim boʻlganida ham maysalar ustida yotib, jonzotlar biz odamlar bilmagan narsalar haqida pichirlashayotganiga quloq solgan boʻlardim».

Trifden stakanini toʻldirmagunlaricha kutib turdi.
— Bir safar esa shunday degandi:

«Meni yovvoyi hayvonlardek oy nurida, yulduzlar hamrohligida tunlari daydish istagi qiynardi, zulmatning muzdek bahmali badanimni erkalashi uchun ortimga qaramay yugurgim kelardi. Qaysidir oqshom, ogʻir, jazirama kunduzdan soʻng — shu kuni nimaga qoʻl urmay, ishim yurishmadi — butunlay holdan toydim. Otamga ahyon-ahyonda tunlari sayr qilgim kelayotganini bildirdim. U ajablanib menga baqrayib turdi-da, ikki dona xapdori berdi va joyimga yotib, miriqib uxlab olishimni maslahat berdi. Shundan buyon oʻz istaklarimni birovga ishonmayman».

Ularning xoʻjaligi ogʻir ahvolga tushib, oila kambagʻallikka yuz tutdi va ular Sietlga koʻchib oʻtishdi. U yerda Lyusi ish kuni asrga tatigulik va mehnati ogʻir, tinkani quritadigan fabrikadan ish topdi. Bir yil oʻtib, arzon restoranga ofitsiant sifatida ishga kirdi.

«Azaldan, — dedi bir kuni menga Lyusi, — xayolparastroqman. Lekin qozon-tovogʻu fabrika va arzongarov restoranlarda xayolparastlikka oʻrin bor deb oʻylaysizmi?»

O’n sakkizga toʻlganda Junoda restoran ochmoqchi boʻlgan kishiga turmushga chiqdi. U kishining ozroq jamgʻarmasi boʻlib, Lyusiga boyvachchadek koʻringandi. Lyusi uni sevmasdi — buni doimo ta’kidlardi — ammo qiz charchagandi, mashaqqatli mehnat joniga tekkandi. Buning ustiga Juno Alyaskada joylashgan. Lyusi bu moʻjizaviy oʻlkaga koʻchib oʻtishga jon-dili bilan rozi boʻldi. Biroq umidlari sarobga aylandi. Eri arzon restoran ochdi. Tez orada Lyusi uning nima sababdan uylanganini anglab yetdi: maqsad — tekin xizmatkorga ega boʻlish ekan. Lyusi barcha yumushlarni — mijozlarga xizmat koʻrsatishdan tortib idish-tovoq yuvishgacha bir oʻzi bajarishiga toʻgʻri keldi. Qolaversa, kun boʻyi jiz-biz qilardi. Shu tarzda toʻrt yil yashadi.

Iflos qovoqxonaga bandi qilingan va naqd toʻrt yil mobaynida zahmat chekishga majbur boʻlgan bu yovvoyi, ibtidoiy sezgiga moyil, ozodlikka tashna oʻrmon mavjudotini koʻz oldingizga keltiraveringlar!

«Hammasi shunchalar ma’nisiz ediki, — dedi u. — Kimga kerak bunaqa hayot? Men nima uchun dunyoga keldim? Nahot yashashning ma’nosi ishlash, ishlash va yana ishlash boʻlsa? Yotganingda ham charchagan boʻlsang, uygonganingda ham charchoqni his qilsang, kunlar bir-biriga ikki tomchi suvdek oʻxshash boʻlsa, bundan nima naf?» Ba’zi riyokorlardan mangu hayot haqida eshitgan boʻlsa ham oʻzining yerdagi hayoti boqiylikning garovi boʻlishiga ishonmasdi.

Ideal hayot orzusi uni tinch qoʻymasdi. U bir qancha kitoblarni oʻqib chiqqan boʻlsa-da — aynan qaysilarini, bilmayman — «Dengiz boʻyi kutubxonasi» turkumidagi romanlar boʻlsa kerak, ular ham orzularini oziqlantirardi, xolos.

«Gohida, — derdi Lyusi, — oshxonadagi dim havodan boshim shunday aylanardiki, agar musaffo havodan bir sipqormasam, hushimdan ketayozardim. Derazadan boshimni chiqarib, koʻzimni yumardim va tasavvurimda ajib manzaralar paydo boʻlardi. Shunday tuyulardiki, asta yurib ketyapman, atrofimda esa sukunat, ozodalik: na chang, na gʻubor. O’tloqlarda jilgʻalar shildirab oqadi, qoʻzichoqlar chopqillab yurishibdi, sabo gullarning muattar hidini barchaga ulashayapti, borliq quyosh nurlariga choʻmgan. Sigirlar tizzaboʻyi suvga tushib olishgan, soyda qizlar choʻmilishyapti, badanlari oppoq, nafis. Xayolimda Arkadiyadaman. Bu oʻlka haqida qaysidir kitobda oʻqigandim. Balki — orzu qilardim — yoʻlning muyulishida birdan sovutlari quyoshda yaltirayotgan ot mingan ritsar yoki qorday oppoq otda malika peshvoz chiqar. Nariroqda qandaydir qasrning minoralari