Nihoyat ikki raqqosa yolg'iz qolishdi. Manzuraning ham g'amlari, g'uborlari arigandek yengil torta boshlagandi. Lekin yangi muammo paydo bo'ldi. Durdona Murod ketgach, besh daqiqa o'tar-o'tmas, tusini o'zgartirdi. Manzuraga xuddi yovga qaragandek qaray boshladi. Chamasi o'n daqiqacha miq etmay, yer ostidan Manzuraning turish-turmushini nazardan o'tkazdi. Ora-sirada lab burib olishni ham unutmadi.
Manzura ham bu qizning holatini allaqachon payqagandi. O'ziga bildirmay, boshidan oyog'igacha nazar tashlardi. Durdonaning qarshisida sira past ketishni xohlamasdi.
«Bo'yanishniyam uddalay olmaskan, — o'ylardi u atayin sumkachasidan ko'zgu olib uyoq-buyog'ini tartibga keltirgan bo'lib. — Yopishtirib olgan kiprigini qaranglar! Qing'ir-qiyshiq. Shunaqayam farosatsiz bo'ladimi qiz degan? Shu turishiga osmondan kelishi-chi?!. O'zicha xalq artisti-da bular! O'rtaga chiqsa, qo'lini eplab qimirlatishniyam qoyillatishmaydi. E, xudo olsin senlarni, yallachilar!. Bunikida uzoq qolib ketishimga sira ko'zim yetmayapti. Ishqilib, tezroq ketay-da! Shu tasqaraminan bir hafta birga yashasam, jinni bo'p qolsam kerak…»
— Shunday qilib yallachilikni o'rganyapman deng? — so'radi nihoyatDurdona ensasini qotirib. — Ustozingiz kim?
— Murod aka, — dedi ataylabdan Manzura suhbatdoshining jig'iga tekkisi kelib. — Nimaydi?
— Murod aka baletmeystrmas-ku!
— Buning nima ahamiyati bor. Murod aka juda iste'dolli odam. Hamma ish qo'lidan keladi.
— Nechta to'yga borgansiz sir bo'lmasa?
— Bitta.
— Nima?.. — Durdona kutilmaganda kulib yubordi. — Bitta? Yo'g'-e!
— Ha, endi bitta to'yga bordim. Ammo niyatim to'yma-to'y yallachilik qilib yurishmas. Konservatoriyaga kirvolsam, bas, tashlayman bu ishlarni.
— Xo'p, bittagina to'yga borgan bo'lsangiz, biror nimani qoyillata oldingizmi ishqilib? Murod akaning sizga boshqacha tikilishiga qaraganda, qoyillatganingiz aniqqa o'xshab qoldi.
— Nimani nazarda tutyapsiz? — yanada jiddiylashdi Manzura. — Bilsak bo'ladimi?
— Murod akani xursand qilishga ulgurdingizmi-yo'qmi, shuni bilmoqchiydim.
— Ha, ancha pul ishlab berdim. Xursand bo'ldilar.
— O'zingizni go'llikka solmang, — dedi Durdona. — Men-chi, o'n yildan beri to'yma-to'y yuraman. Murodga o'xshaganlarning yuztasini ko'rvorganman. Ularning birinchi niyati pulmas, yallachining quchog'i. Men shuni so'radim.
— Ha-a, shunaqami? — sovuq kulimsiradi Manzura. — Yotish-turishni nazarda tutdim deng? Yo'q, men hali qiz bolaman e'tiboringiz uchun. Keyin ba'zi yallachilarga o'xshab duch kelganning qo'yniga kirib ketaveradigan odatim ham yo'q.
— Ja katta ketavermang, aylanay. Hali endi bitta to'yga boribsiz. Oldinda qancha ko'rgiliklar kutib turibdi ekan. Qo'yniga kirmay qaergayam borardingiz. «Qism»dagi ulushingizni kamaytirib, keyin shart qo'ysa, shunaqa ilonday sirg'alib qo'yniga kirasizki, o'zingizam bilmay qolasiz.
— O'chir chakagingni, — Manzura bu haqoratga toqat qila olmadi. Daf'atan o'rnidan turib ketdi. — Meni kim deb o'ylayapsan? O'zingga o'xshatyapsanmi? Eplab kiprik yopishtirolmas ekansan-u, o'rgatishingga o'laymi?!.
Durdona ham battar ensasi qotib shoshilmasdan o'rnidan turdi.
— Sen menikida qolmaysan, — dedi u lab tishlab. — To'rt tomoning qibla. Sendaqa oliftachalarni ko'rishga ko'zim yo'q. Keyin aytib qo'yay, ertaga bazmda xonadagi «fayz»ni olishga men kiraman. Tag'in burningni tiqib yurmagin! Xafa qilaman!
— Kirib o'lgin, bildingmi? — shivirladi Manzura. — «Fayz» tugul, o'sha qorni qappayganlarning boshqa narsasiniyam olib o'l!..
Manzura qo'liga buyumlar solingan xaltani oldi-da, tashqariga yo'l oldi. Ko'chaga chiqqandan keyin ketishga shoshilmadi. Qo'liga telefonini olib Murodga qo'ng'iroq qila boshladi. Go'shakni olgach, ko'p gapirib o'tirmadi.
— Men Durdonangiznikidan ketdim, — dedi u. — Agar rostdanam to'yga olib ketishni xohlasangiz, o'zimning uyimga borarsiz. Men o'z uyimda bo'laman!..
* * *

Xalqda raqqosalar haqida gap ketdimi, yoshu-qari darhol tusini o'zgartirib, ularga past nazar bilan qarashini oshkor qilib qo'yadi. Qiz-juvonlarning birinchi ishi esa qarg'ashdan iborat bo'ladi. Ular yallachilarni hech qachon oqlab gapirishmaydi. «Bu o'ziga to'g'ri, juda odobli, nafs domiga tushmagan, xudoga shirk keltirmaydi, xudoyo'lida yuradi», deyilgan taqdirda ham baribir ishonishmaydi. Raqqosami, yallachimi, tamom, demak, u ko'zlari o'ynab, olmami-anormi terib turadigan, erkakning qo'lida dasta pul ko'rsa, ko'z suzishdan bo'shamay qoladigan bir kimsa deb tushunishadi. Ular haq. Shaharda kunu-tun burchak-burchakda turib olgancha to'yga olib ketadigan otarchilarni kutuvchi o'sha yallachilar aslida raqqosalikning yaqiniga ham borib ko'rishmagan, ustoz qo'lida tarbiya topishmagan, onadan raqqosa bo'lib ham tug'ilishmagan. Ularni pul qiziqtiradi. Agar talab qilsa, puli bor erkakning oyog'ini o'pishadi, kerak bo'lsa, o'zlarini har ko'yga solishadi. O'sha ko'zni qamashtirayotgan, yurakdan halovatni qizg'onayotgan pullar changaliga tushsa bas.
Afsuski, Manzura shularni bila turib raqqosalik ko'chasini tanladi. Bu ko'chaning botqoqliklari borligi, har qadamda yuz-u ko'ziga loy chaplana borishini xayoliga ham keltirib ko'rmadi. Mana, o'sha ko'cha boshidayoq tahqirning ilk balosiga to'qnash keldi. Bu balo ko'ksini kemirib, mushtdek yuragini tilka-tilka qilmoqchi. Qo'yib berishsa, baloga chap berishni, shu ko'chadan chiqishni, uzoq-uzoqlarga bosh olib ketishni ixtiyor etmoqda. Nadomatlar bo'lsinki, bu ko'chadan chiqish juda og'ir. Chiqib ketishning sira imkoni yo'q. Har tarafi to'siqlardan iborat. Chiqqan taqdirda ham yuz-ko'zlariga chaplanib ulgurgan botqoq loyini hech bir suv bilan yuvib tozalay olmaydi. Umri ham yetmaydi tozalashga…

* * *

Manzura yo'lovchi mashinada mahalla ko'cha boshisigacha yetib, shoshilmasdan, ezgin qiyofada uyi tomon ketib borardi-yu, shularni xayolidan qayta-qayta o'tkazar, o'tkazaverardi. Yallachilik ko'chasidan eson-omon chiqib olishni xohlardi. Jon deb birovlarning mollari tagini tozalash, idish-tovoqlarini, hatto it yalog'ini yuvib artishi muqarrarligini qalban his etardi. Ammo qalbi qaysarligini qo'ymasdi. Hadeganda hali chimildiq neligini bilmagan, shu yoshida bir olam issiq-sovuqni ko'rib ulgurgan qizni koyib tashlar, uni bo'shanglikda, qo'rqoqlikda, irodasizlikda ayblardi.
«Sen hali yo'l boshidasan, — derdi qalbi unsiz ingranib. — Oldinda seni yana qancha-qancha Durdonalar kutib turganini xudo biladi. Agar bugungi gap-so'zlarni tahqirga yo'ysang, haqiqiy tahqirni ko'tara olmas ekansan-da! Bozorgul seni ne ko'ylarga solmagan. Tomorqadan u aytgan semiz o'tmas, ajriq terib kelganingda xivchin olib savalaganlari esingdami? Sen bir yili kuz bo'yi yuz kilolab paxta terib ishlab topgan pullaringni qo'liga tutqazganingda bozorga yo'rg'alab sog'in sigir sotib olgandi. Separator ham olgandi. Sen mung'aygancha, bo'zraygancha o'tirgansan. U kosa-kosa qaymoqlarni separatordan chiqarib rosa ko'zingni kuydirgan. Sen tamshanib-tamshanib olishdan nariga o'ta olmagansan. Bir tomchisini ham bermagan. O'sha kunlarga chidading, sabr qilding. Arzimagan aybing uchun yo'g'ondan-yo'g'on