naf yo'q. Dodini hech kim eshitmaydi baribir.
— Nega o'tirdingiz? — so'radi Manzura darrov narigi chetga surilib. — Nima bo'ldi?
— Manzura, — dedi harsillash aralash Husan. Va uning bilagiga qo'l yubordi. Ammo Manzura qo'lini tortib oldi. — To'yda senga qarab o'tirib juda havasim ketgandi. Ortiq chiday olmayman. Mana shu bilaklaringni bo'ynimga solib o'zingni mahkam quchoqlab yotishni xohlayman. Kel, jonim, bu yerlarda hech zog' yo'q. Birov ko'rmaydi. Kelaqol, bir maza qilaylik o'tkinchi dunyoda!..
«Erkak zotining bari bir go'r ekan-da, — o'ylardi Manzura. — Hammasi faqat bir narsani o'ylaydi. Shundan boshqa dardi yo'q. Endi nima degan odam bo'laman? Dugonalarim bilib qolishsa, Murod aka eshitsa, qay ahvolga tushaman? Nega hamma balo menga yog'ilaveradi, xudoyim? Nega bordim o'sha to'y zormandasiga? Tinchgina birovlarning idishini yuvib yurovdim-ku! Birov mushugimni pisht demasdi. Demak, raqqosami, tamom, u buzuqi ekan-da!..»
— Husan aka, — dedi Manzura yig'lamsirab. — Unday qilmang, jon aka! Men unday qizlardan emasman, ishoning! Men faqat san'atni jondan sevganim uchun bordim shu to'yiga! Ishoning, men yengiltak qizmasman! Ayting, tasavvur qiling, men sizning tug'ishgan singlingizman. Murod aka menga xuddi sizday teginsa, nima qilardingiz?
Bu savol, gap qanday Manzuraning miyasiga keldi, bilmasdi. Ammo Husan shu gap, savoldan so'ng bo'shashdi va o'zini nari oldi.
— Kechirib qo'yasan, — dedi u kulimsirab. — Seni tekshirib ko'rmoqchi bo'lgandim. Iltimos qilishgandi. Gap yo'q, ofarin! Mana, endi ishondim haqiqatan pokligingga! Hamisha shundayligingcha qolgin!
— Tushungan odam ekansiz, rahmat, — dedi Manzura hanuz vujudi titrashdan to'xtamay. — Lekin bilib qo'ying, milyon marta sinaganingizdayam shu turishim turish. Men o'zgarmayman.
— Senga rahmat! — dedi Husan epchillik bilan o'z o'rniga o'tib o'tirarkan. — Senga hurmatim ortdi. Agar boshida san'atingga besh ketgan bo'lsam, bugun xulqingga qoyil qoldim! Otangga rahmat seni dunyoga keltirgan! Ha, bizning qishloqqizlari xuddi senday bo'lishi kerak! Xo'sh, ketdikmi, raqqosa?
— Ketdik, — dedi Manzura ko'ngli ancha yorishib. — Uyimgacha oborib qo'yishga va'da bergansiz!
— Oboramiz!..

* * *

Darvoza ochiq edi. Husan jo'nab ketgandan keyin ham Manzura bir necha daqiqa ko'cha yuzida turib qoldi.
Boyagina bo'lib o'tgan xunuk ishlarni ko'z oldiga keltirdi. Husandan Murod iltimos qilganiga sira shubhasi qolmadi.
Demak, ular har yo'lini qilib tekshirisharkan-da! Yaxshiki, yengiltak emas, boshqasi bo'lsa, Husanning tagiga yotardi-qo'yardi. Keyin esa…
— Ha, nega qaqqayib turibsan ko'chada?..
Manzura ammasining tashqariga chiqqanini ham payqamay qolibdi. Seskanib boshini ko'tardi-da, ichkariga yo'naldi.
— Shu yerda turib nafas rostlab olsam devdim-da, amma, — dedi u majburan bo'lsa-da, kulimsirab. — Yuring uyga!
Hovliga qadam qo'yganlari hamono Bozorgul ammasi darvozani tambaladi-da, Manzuraning oldini to'sdi.
— Pul qani? — baqraydi u jiyaniga. — Nega qarab turibsan? Pulni chiqar!..
Shu ishi ayni pallada Manzuraga biram alam qildi, qo'yib berishsa, ammasini yumdalab tashlashga tayyor turdi. Afsuski, unday qila olmaydi. Shu ayol uni go'dakligidan yaxshimi-yomonmi, ishqilib parvarishlagan. Betiga qarab qarshi so'z aytsa xudoning g'azabi kelishini biladi…
Manzura shosha-pisha sumkachasidagi pullarni ammasiga tutqazdi. Bozorgul xuddi hozir qo'lidagini birov olib qo'yadigandek pullarni qo'yniga tiqdi. Lekin bir tuki o'zgarmadi. Manzuraga alamli boqishni bas qilmadi.
— Ertalab mahalladagilar chiqadi, — dedi u o'z xonasi tomon yurishga chog'lanib. — Seni muhokama qilishmoqchi. Enangni uchqo'rg'ondan ko'rasan endi. Ammo bo'sh kelma! Qara, bir kechada shuncha pul topibsan! Xo'p-xo'p degin-u, bilganingni qilaver!
— Mahalladagilar? Nega meni muhokama qilishadi? Men nima yomonlik qildim ularga?
— Bizning qishloqdan yallachi chiqishi kerakmasakan. Ana shuni muhokama qilishadi.
— Siz tarafimni olmaysizmi?
— Jinni bo'lganmisan, ovsar? Kim bo'psanki, tarafingni olsam? Qolaversa, yallachilikni tanlagan o'zingsan. Javobiniyam o'zing berasan-da, g'alcha!.. Menga qara, eshitishmcha, shu yo'ldan qaytmasang, mahalladan badarg'a qilisharmish. Xo'sh, haydalishga tayyormisan?
— Haydashsa haydashaversin, — dedi yig'lamsirab Manzura. — Mening birovga yomonligim yo'q. Buzuqlik ham qilib yurganim yo'q. Men san'atdan kechmayman!..
— Unda eshitvol, basharti haydab solishsa, adris-padrisingni qoldirib ket! Qoldirmasakansan, milisaminan borib bo'lsayam topaman-da, go'shtingga somon tiqtiraman! Seni katta qilganlarimning haqini to'laysan baribir! Tushundingmi?..
Manzuraga ammaning mana shu gaplari juda alam qildi. Bu uyda naqadar qadrsizligini endi-endi chuqurroq anglagandek bo'ldi.
Bozorgulga ko'zlarida jiqqa yosh bilan alamli qarab turdi-da, ho'ngrab yig'lagancha xonasiga kirib ketdi.

* * *

Bu tun hatto o'z xonasi ham xuddi qabristonni eslatardi. Xona devorlari, deraza, har bir burchak Manzuraning ko'ziga balodek ko'rina boshlagandi.
Shu ko'yi chamasi ikki soatchako'z yummadi. Yotgan yerida qayg'urdi, alam chekdi, ammasini xayolan qarg'adi. Ota va onasining arvohlarini xayolan qoshiga chorladi. Ulardan najot tiladi. Yo'l ko'rsatishlarini so'radi. Afsuski, hanuz sukunat hukmini o'tkazardi. Arvohlar hadeganda bo'y ko'rsatavermas, hatto belgi ham berishmasdi.
Manzura tunni ana shunday zulmat, sukunat va alamda o'tkazdi. Tong yorishib, uzoq-yaqindan xo'rozlar qichqirig'i quloqqa chalina boshladi. Mahalla so'fisi Mo'min kal cho'zib azon chaqirdi. Manzura esa daqiqa sayin, soniya sayin ruhan haydalishga, haqoratlarga, achchiq qismat yetovlariga o'zini tayyorladi. Bilardi, Rabotqishloqning chollari, kampirlari, nuroniylari qishloqdan yallachi chiqishini hech qachon hazm qila olishmaydi. Ular buni sharmandalik va shirk deb atashadi. Chol-u kampirlarga zamonni ham, davrni-yu, san'atni ham uqtirib bo'lmaydi. Shularni bilgani uchun Manzura shoshilmasdan o'rnidan qo'zg'aldi-da, eng kerakli buyumlarini xaltachaga joyladi. Shu asnoda qachonlardir o'zi tomosha qilgan bir filmni ko'z oldiga keltirdi. Film olis tarixda bo'lib o'tgan voqeadan so'zlardi. Haqiqat izlagan, zamon bilan hamnafas yashashini istagan shoirni qishloq ahli toshbo'ron qilgandi o'shanda. Shoir sho'rlikning tilinmagan, yorilmagan, qon chiqmagan yeri qolmagandi. Nahotki, uni ham o'sha shoirning kuniga solishsa? Yo'q, hozirgi zamon unday zo'ravonliklarni ko'tarmaydi. Biroq qishloqdagilar uning yallachilik qilishiga, to'yma-to'y kezishiga ham tek qarab turmaydi. Juda bo'lmaganda, g'iybatini qilishadi, ko'chaga chiqsa, ko'rsatkich barmoqlarini bigiz qilgancha bir-birlariga ko'rsatishadi, yonidan o'tadigani borki, atayin ovoz chiqarib qarg'aydi, haqoratlaydi, tahqirlaydi. Xo'sh, shundaylar orasida yashab bo'ladimi? Yo'q, albatta. Bunday yashagandan Manzura o'zini Bachqirariqmi, kollektormi, ishqilib, suvi pishqirib oqadigan biror anhorga tashlab cho'kkani ma'qul…

* * *

Tong butkul yorishib, ko'chalarni sigir-buzoqlarning mo''rashi tutgan bir paytda Manzura ko'chaga kiyiladigan